از دانه‏هاى باران، از اشعه حیاتبخش خورشید، از امواج نیرومند وحى و شرایع آسمانى، از فرشتگانى که براى ابلاغ رسالت یا انجام ماموریتهاى دیگر به زمین نزول مى‏کنند، از اشعه کیهانى که از ماوراء جو به زمین نازل مى‏شود، از شهابها و سنگریزه‏هاى سرگردان فضا که به سوى زمین جذب مى‏شوند، او از همه اینها مطلع است .

او مالک همه چیز و عالم به همه چیز است‏!

«یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ ؛ آن چه در زمین فرو مى‏رود و آن چه از آن خارج مى‏شود و آن چه از آسمان نازل مى‏شود و آن چه در آن بالا مى‏رود (همه را) مى‏داند و اوست مهربانِ آمرزنده.» (سبا ، آیه2)

پس از ذکر کلّیات در آیه اول، بیان نمونه‏ها در این آیه لازم به نظر می رسد. بعد از کلمه خبیر که کلى بود(آیه1)، خداوند نمونه‏هاى علم خود را در این آیه نقل مى‏کند : «وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ یَعْلَمُ ما یَلِجُ»

مصداق «یَلِجُ فِی الْأَرْضِ» ؛ ورود دانه در خاک و مصداق، «یَخْرُجُ مِنْها»؛ خروج گیاه از خاک و مصداق، «یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ»؛ نزول باران از آسمان و مصداق، «ما یَعْرُجُ فِیها»؛ پرواز پرندگان در آسمان است.

آرى او از تمام قطرات باران و امواج سیلاب که در اعماق زمین فرو مى‏روند و به طبقه نفوذ ناپذیر مى‏رسند و در آنجا متمرکز و براى انسانها ذخیره مى‏شوند، آگاه است.

او از دانه‏هاى گیاهان که با کمک باد یا حشرات در پهنه زمین پراکنده مى‏شوند و در زمین فرو مى‏روند و روزى به درخت سر سبز یا گناه پر طراوتى تبدیل مى‏گردند، با خبر است .

از ریشه‏هاى درختان به هنگامى که در جستجوى آب و غذا به اعماق زمین پیشروى مى‏کنند.

از امواج الکتریسته، از گازهاى مختلف و ذرات هوا که به داخل زمین نفوذ مى‏کنند، از جاندارانى که در زمین فرو مى‏روند و به آن حیات مى‏بخشند، و نیز از گنجها و دفینه‏ها و اجساد مردگان اعم از انسانها و غیر انسانها که در این زمین گسترده دفن مى‏شوند ، آرى از همه اینها با خبر است.

همچنین از گیاهانى که از زمین خارج مى‏شوند ، از انسانها که از آن بر خاسته‏اند، از چشمه‏هایى که از آن مى‏جوشد، از گازهایى که از آن برمى‏خیزد، از آتشفشانهایى که از آن زبانه مى‏کشد، از حشراتى که در درون زمین لانه دارند و از آن سر بر مى‏دارند و خلاصه از تمام موجوداتى که از اعماق زمین بیرون مى‏ریزند، اعم از آنچه ما مى‏دانیم و نمى‏دانیم، او از همه آنها مطلع و آگاه است.

در قسمت دیگری از آیه مى‏افزاید :" او از آنچه از آسمان نازل مى‏شود و یا به آسمان بالا مى‏رود با خبر است: (وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها).

از دانه‏هاى باران، از اشعه حیاتبخش خورشید، از امواج نیرومند وحى و شرایع آسمانى، از فرشتگانى که براى ابلاغ رسالت یا انجام مأموریتهاى دیگر به زمین نزول مى‏کنند، از اشعه کیهانى که از ماوراء جو به زمین نازل مى‏شود، از شهاب ها و سنگریزه‏هاى سرگردان فضا که به سوى زمین جذب مى‏شوند، او از همه اینها مطلع است.

و نیز از اعمال عباد که به آسمان عروج مى‏کند، از فرشتگانى که پس از اداى رسالت خود به آسمان باز مى‏گردند، از شیاطینى که براى استراق سمع به آسمانها مى‏روند، از شاخه‏هاى درختان برومندى که سر به آسمان بر مى‏کشد از بخارهایى که از دریا برمى‏خیزد و بر فراز آسمان ابرها را تشکیل مى‏دهد، از آهى که از دل مظلومى برمى‏خیزد و به آسمان صعود مى‏کند، آرى از همه اینها آگاه است.

آیا هیچ کس جز او از این امور آگاهى دارد؟ آیا علم همه دانشمندان بشر به گوشه‏اى از این معلومات احاطه پیدا مى‏کند؟! و در پایان مى‏افزاید: "اوست رحیم و غفور، مهربان و آمرزنده: (وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ)" .

خداوند غفور و رحیم است!

توصیف خداوند بر این دو وصف در اینجا یا بخاطر آنست که در میان امورى که به آسمان عروج مى‏کند اعمال بندگان و ارواح آنهاست، اوست که آنها را زیر پوشش رحمت و مغفرتش قرار مى‏دهد.

یا بخاطر اینکه نزول برکات و مواهب آسمانى مولود رحمت اوست، و اعمال صالحى که از بندگان به مقتضاى" وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ" بالا مى‏رود مشمول غفران او مى‏باشد.

یا اینکه آنها که شکر این نعمتها را بجا مى‏آورند مشمول رحمتند و آنها که مقصرند اگر از حد نگذرانند مشمول مغفرت.

بخشش مقدم بر رحمت است!

در تمام قرآن، چهل و نه مرتبه کلمه‏ى «غفور» و «رحیم» با هم بیان شده که در تمام موارد اول «غفور» آمده بعد «رحیم» مگر در این آیه شاید به خاطر آن که در همه‏ى موارد نظر به عملکرد انسان‏هاست که باید اول بخشیده شوند و سپس رحمت الهى را دریافت کنند، ولى در این آیه، اصل توجّه به علم و لطف و رحمت الهى است و مغفرت نسبت به عملکرد انسان به طور ضمنى در کلمه «یَعْرُجُ» مطرح است : «الرَّحِیمُ الْغَفُورُ»

خلاصه اینکه آیه فوق در تمام ابعادش معنى وسیع و گسترده‏اى دارد، و نباید آن را در یک جهت محدود کرد.

پیام‏های آیه:

1ـ خداوند، تنها مالک هستى نیست، بلکه به تمام جزئیّات آن نیز آگاهى دارد. «یَعْلَمُ ما یَلِجُ»

2ـ در نظام آفرینش، اشیا در رفت و آمد و حرکت‏اند. «یَلِجُ ...، یَخْرُجُ ...، یَنْزِلُ ...، یَعْرُجُ»

3ـ نشانه‏ى رحمت او نزول باران از آسمان، «یَنْزِلُ» و نشانه‏ى غفران او پوشاندن اعمال زشت انسان است. «الرَّحِیمُ الْغَفُورُ»

4ـ با آن که خداوند همه چیز را مى‏داند ولى کسى را رسوا نمى‏کند. «الرَّحِیمُ الْغَفُورُ»

 

دادن و گرفتن روزى، از شئون ربوبیّت!

« قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ ؛ بگو: همانا پروردگار من براى هر که بخواهد روزى را گشایش مى‏دهد یا تنگ مى‏گرداند ولى بیش‏تر مردم نمى‏دانند. (که این گشایش ها و تنگى‏ها بیانگر میزان علاقه خداوند به آنان نیست.)» (سبا 36)

پیام‏های آیه:

1ـ پیامبر باید عقائد انحرافى مردم را اصلاح کند تا گمان نکنند نعمت‏هاى خداوند همیشه نشانه مهر و لطف اوست. «قُلْ إِنَّ رَبِّی» ...

2ـ دادن و گرفتن نعمت، نشانه‏ى مهر یا قهر الهى نیست. (ممکن است از مؤمن بگیرد و به کافر بدهد.) «إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ»

3ـ دادن و گرفتن روزى، از شئون ربوبیّت است. «إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ»

4ـ مردم عامل رزق را واسطه‏ها، تدبیرها و کار خود مى‏دانند و از خداوند غافلند . «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»

5ـ در جامعه‏ى دینى نگاه به اقتصاد نیز باید جنبه معنوى و الهى داشته باشد. «قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا ... قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ»